ĐỔI MỚI CÁCH TIẾP CẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ LÀNG XÃ VIỆT NAM

NguyÔn Quang Ngäc

                                              

1. Yªu cÇu nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam

            §ång thêi víi qu¸ tr×nh tan r· cña chÕ ®é C«ng x· nguyªn thñy, h×nh thµnh x· héi cã giai cÊp vµ nhµ nưíc ®Çu tiªn trªn ®Êt ViÖt Nam lµ qu¸ tr×nh ra ®êi cña lµng ViÖt Nam. Trong tiÕn tr×nh lÞch sö ®Êt nước kÓ tõ buæi ®Çu thêi ®¹i dùng nư­íc cho ®Õn ngµy nay, lµng lóc nµo còng ®ãng vai trß hÕt søc quan träng trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa, x· héi. Lµng ViÖt Nam tõ xư­a cho ®Õn nay bao giê còng gi÷ vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng cho c¸c v­ư¬ng triÒu, c¸c nhµ n­ưíc, c¸c thÓ chÕ chÝnh trÞ häach ®Þnh chiÕn lư­îc cai qu¶n, x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt nư­íc. Thµnh c«ng hay kh«ng thµnh c«ng cña c¸c vư­¬ng triÒu, nhµ nư­íc hay thÓ chÕ chÝnh trÞ nhiÒu khi tïy thuéc vµo sù hiÓu biÕt vµ c¸c chÝnh s¸ch ®èi víi lµng x· dư­íi quyÒn cña m×nh. ¤ng Vò §×nh Hße, Bé trư­ëng Quèc gia gi¸o dôc ChÝnh phñ Nh©n d©n l©m thêi cña nư­íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa cho biÕt: “Muèn t×m hiÓu lÞch sö h×nh thµnh d©n téc ViÖt Nam th× ph¶i t×m hiÓu céng ®ång lµng x·, vµ muèn x©y dùng l¹i ®Êt nư­­íc ViÖt Nam th× còng ph¶i b¾t ®Çu tõ viÖc x©y dùng l¹i céng ®ång lµng x·. V× kh«ng cã lµng x· ViÖt Nam th× kh«ng cã quèc gia ViÖt Nam”[1].

            Lµng x· ViÖt Nam v× thÕ lµ mét ®Ò tµi v« cïng phong phó vµ réng lín, thu hót sù quan t©m nghiªn cøu cña rÊt nhiÒu c¸c nhµ khoa häc thuéc c¸c lÜnh vùc chuyªn m«n kh¸c nhau ë c¶ trong nư­íc vµ trªn thÕ giíi suèt hµng thÕ kû nay vµ ®· cã nh÷ng thµnh tùu to lín víi kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh tiªu biÓu. Tuy vËy cho ®Õn nay, nhËn thøc cña chóng ta vÒ lµng x· ViÖt Nam còng míi chØ lµ bư­íc ®Çu, cßn ®¬n s¬ vµ chư­a ®¸p øng ®­îc ®ßi hái nhËn thøc rÊt cao cña c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ n«ng nghiÖp n«ng th«n.

NghÞ quyÕt Héi nghÞ lÇn thø BÈy cña Ban ChÊp hµnh Trung ư­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam khãa X häp ngµy 5 th¸ng 8 n¨m 2008 nhËn ®Þnh: “NhËn thøc vÒ vÞ trÝ, vai trß cña n«ng nghiÖp, n«ng d©n, n«ng th«n cßn bÊt cËp so víi thùc tiÔn; chư­a h×nh thµnh mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c quan ®iÓm lý luËn vÒ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, n«ng d©n, n«ng th«n; c¬ chÕ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc nµy thiÕu ®ång bé, thiÕu tÝnh ®ét ph¸; mét sè chñ tr­ư¬ng chÝnh s¸ch kh«ng hîp lý, thiÕu tÝnh kh¶ thi như­ng chËm ®iÒu chØnh bæ sung kÞp thêi…”[2]. Như­ thÕ tuy tr×nh ®é nhËn thøc vÒ lµng x· ViÖt Nam hay n«ng nghiÖp, n«ng d©n, n«ng th«n ViÖt Nam cã ®ư­îc n©ng cao nhiÒu so víi trư­íc, nh­ưng vÉn chư­a ®¸p øng ®ư­îc yªu cÇu ngµy cµng cao cña cuéc sèng thùc tiÔn, ®ßi hái c¸c nhµ nghiªn cøu ph¶i t×m c¸ch n©ng tÇm c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh, trong ®ã ®iÒu cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng lµ ph¶i ®æi míi c¸c c¸ch tiÕp cËn vµ phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö lµng x· ViÖt Nam.

Nh×n mét c¸ch ®¹i thÓ, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lµng x· ViÖt Nam cña c¸c t¸c gi¶ trong nước vÉn chñ yÕu chØ lµ lµ nghiªn cøu c¸ nh©n theo c¸c chuyªn ngµnh mµ hÇu như­ ch­a cã sù g¾n kÕt víi nhau. Phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu cßn nÆng theo c¸c thao t¸c truyÒn thèng, thñ c«ng, thiªn vÒ c¶m quan, kinh nghiÖm vµ Ýt g¾n víi nhu cÇu cÊp b¸ch cña ®êi sèng lµng x·. Nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trong nư­íc vµ ngoµi nư­íc tuy trong kho¶ng mét, hai thËp kû gÇn ®©y cã xÝch l¹i gÇn nhau h¬n, nh­ưng trªn c¨n b¶n vÉn cßn ®éc lËp víi nhau, chư­a cã sù phèi hîp, g¾n kÕt, khai th¸c sö dông vµ n©ng tÇm c¸c thµnh tùu nghiªn cøu cña nhau. §Êy chÝnh lµ nh÷ng h¹n chÕ rÊt lín cña kh«ng chØ ë c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trong nước, mµ c¶ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c chuyªn gia quèc tÕ vÒ lµng x· ViÖt Nam mµ chóng ta kh«ng thÓ kh«ng t×m c¸ch kh¾c phôc.

Muèn kh¾c phôc ®ư­îc t×nh tr¹ng nµy, theo chóng t«i, giíi nghiªn cøu vÒ lµng x· ViÖt Nam kh«ng thÓ kh«ng quan t©m xö lý mét c¸ch hiÖu qu¶ c¸c mèi quan hÖ:

- Thø nhÊt, gi÷a nghiªn cøu tæng thÓ vµ nghiªn cøu cô thÓ.

- Thø hai, gi÷a nghiªn cøu c¬ b¶n vµ nghiªn cøu g¾n víi nhu cÇu cña cuéc sèng thùc tiÔn. C¸c nhµ nghiªn cøu kh«ng thÓ kh«ng tham gia xö lý mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i trong bµi to¸n ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n, ®Æc biÖt cÇn ph¶i gãp phÇn thùc hiÖn th¾ng lîi chñ trư­¬ng chiÕn lược cña §¶ng vµ Nhµ nư­íc ViÖt Nam “c¶ nư­íc chung søc x©y dùng n«ng th«n míi” cho thËp kû thø hai cña thÕ kû XXI, tÝnh tõ n¨m 2011 cho ®Õn n¨m 2020.

- Thø ba, cÇn ph¶i sö dông ®ång thêi vµ hiÖu qu¶ c¸c phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu chuyªn ngµnh víi nghiªn cøu ®a ngµnh vµ liªn ngµnh, c¸c phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu truyÒn thèng víi nghiªn cøu hiÖn ®¹i.

- Thø tư­, cÇn vµ rÊt cÇn cã sù phèi hîp chÆt chÏ gi÷a nghiªn cøu cña c¸c chuyªn gia trong nư­íc vµ c¸c chuyªn gia quèc tÕ, nghiªn cøu so s¸nh gi÷a c¸c vïng, c¸c lo¹i h×nh lµng x· trong nư­íc, trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi.

§iÒu chóng t«i muèn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ dï xö lý c¸c mèi quan hÖ hay vËn dông chñ c«ng phương ph¸p nghiªn cøu nµo th× nhµ nghiªn cøu vÉn ph¶i tu©n thñ nguyªn t¾c tuyÖt ®èi t«n träng c¸c nguån tư­ liÖu nguyªn gèc, m« t¶ vµ nhËn xÐt ®êi sèng lµng x· như­ nã ®· tõng diÔn ra trong lÞch sö. Mäi c¸i nh×n chñ quan, thiªn kiÕn, dï cã ®ư­îc che ®Ëy hay gi¶i thÝch b»ng nh÷ng lý do g×, th× trong thùc tÕ còng sÏ dÉn d¾t nhµ nghiªn cøu ra ngoµi sù thËt lÞch sö, xa rêi khoa häc, häc thuËt vµ cuèi cïng lµ hiÓu sai vµ thËm chÝ xuyªn t¹c ch©n lý lÞch sö.

2. C¸c c¸ch tiÕp cËn

Cho ®Õn nay trong giíi nghiªn cøu vÉn cßn c¸c quan niÖm tr¸i ngư­îc nhau r»ng lµng ViÖt Nam ®ãng hay më. Cã ngư­êi cho r»ng lµng ViÖt Nam (mµ tiªu biÓu ë ch©u thæ s«ng Hång) lµ lo¹i h×nh lµng ®ãng; cßn lµng ViÖt Nam (mµ tiªu biÓu ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long) lµ lo¹i h×nh lµng më. Nh÷ng nhËn ®Þnh nµy xÐt vÒ h×nh thøc cã phÇn hîp lý, như­ng trong thùc tÕ chư­a ph¶i ®· ®­ưîc rót ra tõ nh÷ng nghiªn cøu kü l­ưìng vµ nh÷ng so s¸nh thÊu ®¸o c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a lµng ViÖt Nam víi c«ng x· Ên §é, c«ng x· GiÐc Manh hay c¸c lo¹i h×nh c«ng x· kh¸c trªn thÕ giíi. §iÒu cÇn ph¶i nãi râ lµ phÇn nhiÒu c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam ®Òu nãi lµng ViÖt kh«ng ®ãng kÝn, như­ng trªn thùc tÕ l¹i thiªn vÒ tr×nh bµy lµng ViÖt như­ mét thÓ c« lËp vµ bÊt biÕn. Chóng ta kh«ng thÓ gi¶n ®¬n quy toµn bé lµng x· ViÖt Nam vµo trong mét c¸i mÉu chung lµ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ cÇn ph¶i nghiªn cøu vµ tr×nh bµy nã g¾n víi nh÷ng khu vùc nhÊt ®Þnh, trong nh÷ng giai ®äan vµ hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ.

Quan hÖ lµng nư­íc còng cÇn ph¶i ®­ưîc nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸ch quan h¬n, kh«ng thÓ nãi mét c¸ch gi¶n ®¬n r»ng nư­íc lµ tæng c¸c lµng. NÕu lµng lµ ®ãng kÝn, lµ ®éc lËp vµ c« lËp víi xung quanh th× ch¾c ch¾n kh«ng thÓ cã mèi quan hÖ thư­êng xuyªn vµ chÆt chÏ gi÷a lµng víi nư­íc, gi÷a n­ưíc víi lµng như­ ®· tõng diÔn ra trong lÞch sö. Tuy nhiªn trong thùc tÕ còng cã lóc “phÐp vua thua lÖ lµng”, còng cã khi mÖnh lÖnh chiÕu chØ cña nhµ vua kh«ng thÓ nµo th©m nhËp ®ư­îc vµo c¸i thÕ giíi huyÒn bÝ ë phÝa sau lòy tre xanh. VËy th× mèi quan hÖ lµng - nư­íc còng cÇn ph¶i ®ư­îc ®Æt vµo trong nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh cô thÓ ®Ó nghiªn cøu ®¸nh gi¸.

§iÒu cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ lµng ViÖt Nam kh«ng ph¶i lµ cÊu tróc ®ãng kÝn, kh«ng cã mèi liªn hÖ víi bªn ngoµi, mµ trong thùc tÕ nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong c¸c mèi quan hÖ liªn lµng vµ siªu lµng, hay nãi kh¸c ®i c¸c mèi liªn hÖ liªn lµng vµ siªu lµng lu«n lu«n t¸c ®éng lµm cho lµng ViÖt lu«n lu«n cã nh÷ng thay ®æi vµ biÕn chuyÓn[3]. Kh«ng cã lµng ViÖt bÊt biÕn mµ chØ cã lµng ViÖt biÕn ®æi nhiÒu hay Ýt cho phï hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ.  V× thÕ, kh«ng ®ư­îc coi lµng ViÖt như­ mét c¬ thÓ chÕt, c« lËp vµ bÊt biÕn mµ ph¶i nghiªn cøu lµng ViÖt như­ mét cÊu tróc ®éng lu«n lu«n chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c mèi quan hÖ bªn trong, bªn ngoµi vµ lu«n lu«n biÕn ®æi trong tiÕn tr×nh lÞch sö.

§Ò tµi lµng x· cæ truyÒn hÇu như­ kh«ng ®ư­îc bÊt cø mét cuèn sö chÝnh thøc cña mét vư­¬ng triÒu nµo ®Ò cËp ®Õn. Tuy nhiªn nÕu kh¶o s¸t thËt kü c¸c bé sö cò nh­ư ViÖt sö l­îc, §¹i ViÖt sö ký toµn thư­, Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m cư­¬ng môc, §¹i Nam thùc lôc… còng cã thÓ t×m ®ư­îc mét sè th«ng tin liªn quan ®Õn lµng x· d­ưíi gãc ®é c¬ cÊu tæ chøc, luËt ph¸p, chÝnh trÞ, qu©n sù, v¨n hãa vµ x· héi. Bªn c¹nh c¸c bé chÝnh sö, nguån tư­ liÖu hÕt søc quan träng lµ c¸c ghi chÐp hay c¸c c«ng tr×nh kh¶o cøu cña c¸c häc gi¶ lín trư­íc ®©y như­ Lª Quý §«n, Phan Huy Chó, Ph¹m §×nh Hæ, Ng« Cao L·ng… §iÒu ®¸ng lư­u ý lµ ë n­ưíc ta cã mét hÖ thèng s¸ch ®Þa lý - lÞch sö xuÊt hiÖn tõ rÊt sím như­ c¸c bé quèc chÝ (cña NguyÔn Tr·i, Phan Huy Chó, Lª Quang §Þnh, NguyÔn V¨n Siªu, Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn…), c¸c bé khu vùc vµ tØnh chÝ (cña Lª Quý §«n, TrÞnh Hoµi §øc, KhiÕu N¨ng TÜnh, Ng« Gi¸p §Ëu, Ph¹m V¨n Thô, Nh÷ B¸ SÜ, NguyÔn B¸ Tr¸c…), c¸c bé huyÖn chÝ (cñaNguyÔn Thu, Hoµng §¨ng Quýnh…), ®Æc biÖt lµ c¸c bé x· chÝ (cña §Æng Xu©n ViÖn, Lª Nh­ng…), ®· ghi chÐp kh¸ cô thÓ vÒ ®Þa lý, lÞch sö, d©n cư­, v¨n hãa vµ lèi sèng cña mçi lµng x·.

Nh÷ng ghi chÐp cña thư­¬ng nh©n vµ gi¸o sÜ phư­¬ng T©y tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVIII; c¸c tư­ liÖu vÒ lµng x·, t×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ x· héi ë c¸c lµng x· cña c¸c viªn quan ®« hé vµ häc gi¶ ngư­êi Ph¸p thêi kú ViÖt Nam dư­íi ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p ®ư­îc lư­u tr÷ ë c¸c kho t­ư liÖu ViÖt Nam vµ Ph¸p còng lµ nguån tư­ liÖu quan träng ®Ó nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam cæ truyÒn vµ cËn ®¹i.

Nguån tư­ liÖu vÒ c¸c chñ trư­¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n­ưíc ViÖt Nam vÒ n«ng th«n, n«ng nghiÖp, n«ng d©n, vÒ phong trµo hîp t¸c hãa n«ng nghiÖp… ®­ưîc l­ưu tr÷ t¹i c¸c kho lư­u tr÷ Trung  ương vµ c¸c ®Þa phư­¬ng lµ c¬ së tư­ liÖu quan träng ®Ó nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam cµng ng­ưîc vÒ thêi kú xa xư­a th× nguån ưt­ liÖu th­ư tÞch ®ư­¬ng ®¹i cµng nghÌo nµn vµ ®¬n ®iÖu. Thêi kú cËn ®¹i vµ hiÖn ®¹i cµng ngµy cµng cã nhiÒu sæ s¸ch, c«ng v¨n, giÊy tê, biªn b¶n, v¨n b»ng, chØ thÞ, nghÞ quyÕt, hãa ®¬n, chøng tõ, sè liÖu thèng kª... ®ư­îc tËp hîp được tËp hîp vµ l­ưu tr÷, nh­ưng ngay ®Õn c¶ nguån t­ư liÖu nµy còng kh«ng thÓ ph¶n ¸nh hÕt ®ư­îc cuéc sèng thiªn h×nh v¹n tr¹ng diÔn ra ë lµng quª. V× thÕ, bªn c¹nh viÖc tËp trung khai th¸c triÖt ®Ó c¸c nguån tư­ liÖu thư­ tÞch ®ư­¬ng ®¹i lµm c¸i nh©n, c¸i lâi cho c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lµng x· cña m×nh, nhµ nghiªn cøu kh«ng thÓ kh«ng tæ chøc c¸c cuéc ®iÒu tra kh¶o s¸t thùc ®Þa ®Ó cã thÓ bæ sung cho sù khuyÕt thiÕu cña nguån tư­ liÖu thư­ tÞch ®ư­¬ng ®¹i.

Nguån tư­ liÖu ®iÒu tra thùc ®Þa bao gåm:

- Tư­ liÖu th­ tÞch thùc ®Þa (thÇn tÝch, ngäc ph¶, s¾c phong, v¨n bia, ®¹i tù, c©u ®èi, ®Þa b¹, h­ư¬ng ước, gia ph¶, chóc thư­, v¨n tÕ, v¨n bia hay nh÷ng ghi chÐp cña c¸c gia ®×nh, dßng hä cßn l­ưu gi÷ ®ưîc tõ x­a cho ®Õn nay).

- Nguån tư­ liÖu vËt chÊt bao gåm c¸c di tÝch, di vËt ®ư­îc s¶n sinh ra trong cuéc sèng lµng quª như­ ®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, v¨n chØ, am qu¸n, nhµ thê, nhµ cöa, ®ư­êng s¸, cÇu cèng, c«ng cô s¶n xuÊt, nghÒ nghiÖp, chî bóa, ®å gia b¶o vµ ®å dïng hµng ngµy tõ x­a cho ®Õn nay.

- Nguån tµi liÖu truyÒn miÖng bao gåm c¸c truyÒn thuyÕt d©n gian, ca dao, hß vÌ, ®Þa danh…

3. Mét sè phƯ­¬ng ph¸p cô thÓ

§Ò tµi nghiªn cøu lµng x· vÒ c¬ b¶n lµ mét ®Ò tµi x· héi häc- d©n téc häc. Khi nghiªn cøu nã như­ mét ®Ò tµi sö häc nghÜa lµ biÕn nã thµnh mét ®Ò tµi x· héi häc lÞch sö. Mét ®Ò tµi x· héi häc lÞch sö, ngoµi nh÷ng tµi liÖu quan s¸t trùc tiÕp kh«ng thÓ kh«ng ®Æc biÖt quan t©m ®Õn nh÷ng tµi liÖu lÞch ®¹i.

Tµi liÖu lÞch ®¹i chñ yÕu lµ thư­ tÞch cæ cña nhµ nư­íc, tư­ nh©n, thư­¬ng nh©n vµ gi¸o sÜ phư­¬ng T©y, tư­ liÖu trong c¸c c¬ quan lư­u tr÷... §iÒu ®¸ng nãi lµ nh÷ng tư­ liÖu nµy ®· Ýt l¹i thư­êng kh«ng sím h¬n thÕ kû XVII. V× thiÕu tµi liÖu ®­¬ng ®¹i nªn trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam trong lÞch sö l©u nay chñ yÕu vÉn sö dông ph­¬ng ph¸p håi cè. Sö dông ph­¬ng ph¸p håi cè lµ hÕt søc cÇn thiÕt, nh­ng ngư­êi sö dông vÉn ph¶i thÊy hÕt ®ư­îc mÆt h¹n chÕ cña nã, ph¶i tuyÖt ®èi tr¸nh nh÷ng suy diÔn qu¸ xa mµ b¶n th©n tư­ liÖu kh«ng cho phÐp.

Tư­ liÖu ®iÒu tra thùc ®Þa t¹i c¸c lµng x· lµ v« cïng phong phó như­ng l¹i hÕt søc phøc t¹p. Kh«ng Ýt t­ư liÖu lo¹i nµy ph¶n ¸nh mét c¸ch kh¸ch quan, trung thùc cuéc sèng lµng x·, như­ng nh×n chung chóng mang tÝnh ư­íc lÖ, thiÕu chÝnh x¸c, thËm chÝ cã nhiÒu sù kiÖn bÞ gi¶i thÝch sai l¹c hay bÞ l¾p ghÐp víi nhau mét c¸ch tuú tiÖn dÔ lµm cho ngư­êi sö dông nhÇm lÉn. Ngư­êi sö dông nguån tư­ liÖu nµy buéc ph¶i so s¸nh, ®èi chiÕu víi c¸c nguån tư­ liÖu kh¸c, gi¸m ®Þnh tư­ liÖu mét c¸ch chÆt chÏ, nghiªm tóc. HiÖn nay ngư­êi ta thư­êng sö dông phư­¬ng ph¸p sö häc truyÒn miÖng hay phư­¬ng ph¸p läc nhiÔu ®Ó xö lý c¸c nguån th«ng tin nµy.  

Nghiªn cøu vÒ lµng x· hiÖn nay ng­êi ta thư­êng sö dông phæ biÕn phư­¬ng ph¸p hÖ thèng - cÊu tróc. Theo phư­¬ng ph¸p nµy lµng ®ư­îc coi như­ mét hÖ thèng riªng gåm nh÷ng yÕu tè hîp thµnh. Tuú theo ®èi t­îng nghiªn cøu cña m×nh mµ ngư­êi nghiªn cøu chän lùa c¸c yÕu tè hîp thµnh kh¸c nhau cña hÖ thèng. NÕu nghiªn cøu lµng như­ mét hÖ thèng x· héi, nã bao gåm c¸c nhãm x· héi, c¸c ®¼ng cÊp, c¸c nhãm tuæi... cßn nghiªn cøu lµng như­ mét hÖ thèng kinh tÕ th× nã bao gåm c¸c nhãm, c¸c ngµnh ho¹t ®éng s¶n xuÊt, nghÒ nghiÖp. B¶n th©n c¸c yÕu tè cña hÖ thèng lµng l¹i cã thÓ coi lµ nh÷ng hÖ thèng con ®Ó nghiªn cøu riªng biÖt như­ gia ®×nh, dßng hä, phe gi¸p... §iÓm chñ yÕu mµ ngư­êi nghiªn cøu hhướng tíi lµ v¹ch ra mèi liªn hÖ tư­¬ng t¸c gi÷a c¸c yÕu tè bªn trong cña hÖ thèng, nªu lªn c¬ chÕ vËn hµnh cña hÖ thèng. Bëi v× b¶n th©n lµng x· lµ mét hÖ thèng tư­¬ng ®èi riªng biÖt nªn viÖc sö dông phương ph¸p hÖ thèng - cÊu tróc ®Ó nghiªn cøu lµng x· lµ phư­¬ng ph¸p phï hîp vµ cã hiÖu qu¶ cao.

§ång thêi víi viÖc mæ sÎ nh÷ng mèi liªn hÖ trong lµng, tøc lµ nh÷ng mèi liªn hÖ trong hÖ thèng, ngư­êi nghiªn cøu cÇn ph¶i chó ý ®Õn nh÷ng mèi liªn hÖ ngoµi hÖ thèng, hay mèi liªn hÖ ngoµi cÊu tróc. Mét c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lµng x·, dï chØ nghiªn cøu mét lµng còng kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn ®Õn c¸c mèi liªn hÖ gi÷a lµng ®ã v¬Ý bªn ngoµi (gåm mèi quan hÖ gi÷a nã víi c¸c lµng kh¸c trong mét cÊu tróc tư­¬ng ®­ư¬ng) tøc lµ liªn hÖ liªn lµng vµ quan hÖ gi÷a nã víi c¸c céng ®ång hay khu vùc réng lín h¬n chøa ®ùng nã tøc lµ liªn hÖ siªu lµng[4].

Tuú theo yªu cÇu chuyªn m«n mµ nhµ nghiªn cøu cã thÓ triÓn khai ch­¬ng tr×nh nghiªn cøu lµng x· th«ng qua ph­¬ng ph¸p chuyªn ngµnh cña m×nh. Nh­ng ph­¬ng ph¸p ®­ưîc coi lµ cã hiÖu qu¶ cao ®Ó hiÓu ®­ưîc mét c¸ch tương ®èi ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn lµng x· lµ phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh (Interdisciplinary) vµ ph­ư¬ng ph¸p khu vùc häc (Area Studies).

Phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh lµ phư­¬ng ph¸p sö dông ®ång thêi, hiÖu qu¶ vµ b×nh ®¼ng tõ hai phư­¬ng ph¸p chuyªn ngµnh trë lªn ®Ó nhËn thøc vÒ mét sù vËt hay hiÖn tư­îng. Ch¼ng h¹n khi tiÕn hµnh ®iÒu tra ®iÒn d· ë mét lµng cô thÓ, nhµ nghiªn cøu (hay nhãm nghiªn cøu) cã thÓ sö dông c¸c phương ph¸p kh¸c nhau như­ Sö häc, D©n téc häc, Kinh tÕ häc, X· héi häc, V¨n hãa häc, §Þa lý häc… víi ®iÒu kiÖn kh«ng cã ph©n biÖt phư­¬ng ph¸p nµo lµ chÝnh, phư­¬ng ph¸p nµo lµ phô (hay phư¬ng ph¸p nµo lµ chñ ®¹o, phư­¬ng ph¸p nµo lµ bæ trî). Tuy nhiªn còng cÇn ph¶i x¸c ®Þnh liªn ngµnh ë ®©y còng cã c¸c møc ®é réng hÑp kh¸c nhau vµ tr×nh ®é nghiªn cøu liªn ngµnh tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng sö dông ®ång thêi, tæng thÓ vµ hiÖu qu¶ nhiÒu phư­¬ng ph¸p ®Æc thï cho mét ®èi tư­îng nghiªn cøu ®Ó ®em ®Õn mét nhËn thøc khoa häc chung. Phư­¬ng thøc tæ chøc hiÖu qu¶ nhÊt cho nghiªn cøu liªn ngµnh trong nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam lµ tæ chøc nhãm nghiªn cøu bao gåm c¸c chuyªn gia cña nhiÒu ngµnh chuyªn m«n kh¸c nhau, cïng nhau tiÕn hµnh ®iÒu tra kh¶o s¸t thùc ®Þa, nghiªn cøu tæng hîp, hçn hîp, trao ®æi, th¶o luËn, héi th¶o khoa häc ngay t¹i lµng x· kh¶o s¸t (thÝ dô Chư­¬ng tr×nh nghiªn cøu B¸ch Cèc ®· tËp hîp ®ư­îc kho¶ng trªn 200 chuyªn gia NhËt B¶n vµ ViÖt Nam, bao gåm c¸c nhµ Sö häc, D©n téc häc, V¨n hãa häc, T©m lý häc, X· héi häc, ChÝnh trÞ häc, Kinh tÕ häc, Khoa häc n«ng nghiÖp, Kh¶o cæ häc, §Þa lý, §Þa chÊt, M«i trư­êng… kÐo dµi liªn tôc tõ n¨m 1993 cho ®Õn n¨m 2008). ë ®©y còng cÇn ph¶i ph©n biÖt gi÷a liªn ngµnh s¬ khai vµ liªn ngµnh h×nh thøc, trong ®ã liªn ngµnh s¬ khai tuy tr×nh ®é liªn ngµnh cßn nhiÒu h¹n chÕ như­ng vÉn cã thÓ ®ư­îc coi lµ nghiªn cøu liªn ngµnh, cßn liªn ngµnh h×nh thøc th× l¹i hoµn toµn n»m ngoµi ph¹m vi nghiªn cøu liªn ngµnh.

Ph­ư¬ng ph¸p Khu vùc häc lÊy kh«ng gian x· héi-v¨n hãa, bao gåm c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng cña con ngư­êi vµ quan hÖ tư¬ng t¸c gi÷a con nưg­êi vµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn lµm ®èi tư­îng nghiªn cøu. Môc ®Ých cña Khu vùc häc nh»m ®¹t tíi nh÷ng nhËn thøc tæng hîp vÒ mét kh«ng gian x· héi v¨n hãa, t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tù nhiªn vµ cña ®êi sèng con ngư­êi trong kh«ng gian x· héi - v¨n hãa ®ã. VËn dông phư­¬ng ph¸p Khu vùc häc trong nghiªn cøu lµng x· ViÖt Nam, nhµ nghiªn cøu cÇn quan niÖm lµng x· lµ kh«ng gian x· héi – v¨n hãa nhá nhÊt cña Khu vùc häc vµ Khu vùc häc nghiªn cøu lµng x· lµ ph¶i nghiªn cøu lµng như­ mét hÖ thèng tæng thÓ ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh ®­ưîc c¸c gi¸ trÞ ®Æc tr­ưng cña kh«ng gian x· héi - v¨n hãa nµy.

*

*     *

C¸c phư­¬ng ph¸p mµ chóng t«i nªu ra ë trªn, nÕu chØ nh×n thuÇn tóy vÒ mÆt h×nh thøc th× cã vÎ r¾c rèi, phøc t¹p, như­ng trong thùc tÕ l¹i tư­¬ng hîp vµ gi÷a chóng lu«n cã sù thèng nhÊt víi nhau. NÐt chung nhÊt cña phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu Liªn ngµnh vµ Khu vùc häc lµ ®Òu coi lµng x· như­ mét kh«ng gian x· héi - v¨n hãa cã tÝnh hÖ thèng vµ tæng thÓ, chÞu sù t¸c ®éng th­ưêng xuyªn vµ liªn tôc cña c¸c yÕu tè bªn trong vµ bªn ngoµi, nªn lu«n lu«n vËn ®éng vµ biÕn ®æi. V× thÕ khi nghiªn cøu lµng x· dï dưới gãc ®é Sö häc (nghÜa lµ ®· ®ư­îc quy vÒ tr¹ng th¸i tÜnh) th× vÉn kh«ng thÓ kh«ng ®ång thêi sö dông c¸c phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu chuyªn ngµnh trong mèi quan hÖ kh¸ch quan, b×nh ®¼ng víi nhau ®Ó cã thÓ cã ®ư­îc nh÷ng nhËn xÐt tæng quan ®óng ®¾n vµ phï hîp, t×m ra ®­îc nh÷ng nÐt c¬ b¶n vµ ®Æc trư­ng cña toµn bé kh«ng gian x· héi - v¨n hãa ®ã. Phư­¬ng ph¸p Khu vùc häc víi §iÒu tra kh¶o s¸t thùc ®Þa; phư­¬ng ph¸p HÖ thèng - cÊu tróc víi phư­¬ng ph¸p Khu vùc häc; c¸c phư­¬ng ph¸p X· héi häc lÞch sö, §Þa lý häc lÞch sö, LÞch sö v¨n hãa, LÞch sö kinh tÕ víi Nghiªn cøu liªn ngµnh… ®Òu ®ßi hái ph¶i tËp trung khai th¸c triÖt ®Ó tÊt c¶ c¸c nguån th«ng tin, tư­ liÖu, cÇn ph¶i thùc sù chuÈn x¸c trong nhËn xÐt, ®¸nh gi¸, v× thÕ mµ sù sai kh¸c nhau gi÷a chóng ch¾c ch¾n sÏ kh«ng lín. TÊt c¶ c¸c c¸ch thøc tiÕp cËn vµ phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®ư­îc tr×nh bµy ë trªn ®Òu nh»m hư­íng ®Õn sù thùc ®Çy ®ñ vµ kh¸ch quan cña ®êi sèng lµng x· ViÖt Nam trong lÞch sö, nªn nÕu như­ chư­a ®¹t ®Õn sù thèng nhÊt th× c¸ch kh¾c phôc lµ trë l¹i ngän nguån c¸c nguån th«ng tin, tư­ liÖu; kiÓm tra, kiÓm so¸t thËt nghiªm ngÆt tÊt c¶ c¸c thao t¸c kü thuËt, trao ®æi th¶o luËn mét c¸ch thùc sù kh¸ch quan, trung thùc trªn tinh thÇn häc thuËt gi÷a c¸c chuyªn gia th× vÉn cã thÓ t×m ra ®ư­îc tiÕng nãi chung. NÕu thùc sù ®æi míi c¸ch tiÕp cËn vµ phư­¬ng ph¸p nghiªn cøu, ch¾c ch¾n chóng ta sÏ t¹o lËp ®ư­îc mét b­íc tiÕn c¨n b¶n trong nghiªn cøu vÒ lµng x· ViÖt Nam nãi chung vµ lÞch sö lµng x· ViÖt Nam nãi riªng, phôc vô hiÖu qu¶ cho chiÕn lư­îc x©y dùng n«ng th«n, x©y dùng ®Êt nư­íc thêi kú héi nhËp vµ ph¸t triÓn.

 Có thể đọc thêm Bài của GS Hà Văn Tấn" Làng-Liên làng-Siêu làng" ở đây
http://chuyencuachi.blogspot.com/2011/02/lang-lien-lang-va-sieu-lang-may-suy.html

---

[1] Trích hồi ký Vũ Đình Hòe, NXB Hội nhà văn

[2] Trích Nghị quyết Hội nghị lần thứ bẩy Ban chấp hành Đảng cộng sản Việt Nam khóa I0

[3] Tham khảo Hà Văn Tấn " Làng- Liên làng- Siêu làng.."

[4] Tham khảo Hà Văn Tấn " làng liên làng- Siêu làng"  tr 51-58